Bizans manastırı Myrelaion

Konstantinapole'e su taşıyan sistemleri anlamaya çalışırken daha çok kullanılan güzergahları araştırmıştım. Aslında bu su yollarının vazgeçilmez birer parçası olan ve 1500 yıl öncesinden günümüze gelebilmiş su kemerleri, galeriler, sarnıçlar, sarnıçlar içinde sütunlar, sütun başları, kubbeler hepsi mimari anlamda anlaşılmayı hak ediyorlar.

Herhangi bir mimari yapıyı gezerken yapı hakkında önceden bilgi sahibi olmak, neye bakılacağını bilerek gezmek daha keyifli ve tatmin edici oluyor. Diğer türlü yapıların birbirinden farkı kalmıyor ve ziyaret "ne kadar güzel", "ne kadar etkileyici" gibi ifadelerin ötesine gitmiyor. Bu nedenle ziyarete yapının tarihi, özellikleri, neden yapıldığı veya nasıl yapıldığı hakkındaki sorulara cevap verebilecek donanımda gitmek her zaman geziyi daha ilgi çekici hale getiriyor.
Dünya mimarlık tarihinde önemli bir yeri bulunan Roma mimari ürünü olan bir çok eseri İstanbul'da görmek mümkün. Malzeme olarak beton ve tuğlanın, strüktür olarak, kemer ve kubbenin kullanılması roma mimarisinin başlıca özelliklerinden. Bu özellikler Romalılara çok katlı ve büyük iç mekanlara sahip anıtsal yapılar inşaa etme imkânını vermiş.
Roma Bizans mimarisini anlamak amacıyla "Bizans'ın yapı ustaları" isimli kitabı edindim. Kitapta Bizans'ın çeşitli dönemlerine ait mimari tarzlar örnekler üzerinden anlatılıyor. Bizans'tan geriye kalan yapıların çoğu kiliseler olduğu için (muhtemelen camiye çevrildikleri için ayaktadırlar) örneklerin hemen hemen hepsi kiliseler üzerinden veriliyor. Bu örnekler arasında adı çok sık geçen Myrelaion kilisesini (Mesih Hasan Paşa Cami veya Bodrum Cami) yerinde görmek istedim. Yapıyı anlayabilmek için 3 kere ziyaret etme ihtiyacı hissettim. 

Mesih Hasan Paşa Cami (Myrelaion Kilisesi)

Cami, Aksaray Meydanı'ndan Beyazıt'a doğru çıkarken Ordu Caddesi paralelinde bir iç sokak üzerinde bulunuyor. Ana güzergah üzerinde olmadığından ve yüksek binalar arasına sıkışıp kaybolduğundan dolayı yapıyı fark etmek zor.

Myrelaion Kilisesi ve sarı çizgilerle Roma döneminde yarımada sınırları

Myrelaion Kilisesi ve Theodosius Limanı

Cami, Roma çağına ait ve 5. yüzyılda yapılmış olan çok büyük bir yuvarlak bina (rotunda) kalıntısının kenarına inşa edilmiş. Çapı 30 metreyi aşan bu yuvarlak bina, Bizans devrinde içine sütunlar dikilmek ve bunların üstleri tonozlarla örtülmek suretiyle su sarnıcına çevrilmiş ve bunun üzerine İmparator I. Romanos Lekapenos (920-944) sarayını kurdurmuş, sonra burada Myrelaion adıyla bir manastır inşa ettirmiş. Rotunda üstündeki yapının (sarnıca çevrilmeden önceki hali) ne olduğu veya neden nasıl yıkıldığı bilgisine edinebildiğim kaynaklardan net olarak ulaşamadım. Benzer bir yapı olan ve Roma'da bulunan Pantheon, pagan inanışlarında Roma'lıların bütün tanrılarına ayırdıkları en büyük tapınakları olmuş. Diğer rotunda tipi yapılarında yine çoğu tek tanrılı dinler öncesinde dini işlevleri olan yapılar. Konstantinapolis inşa edilirken henüz hıristiyanlığının resmi din olmadığını ve şehrin inşasında hem hıristiyanlık hemde pagan inanışların etkili olduğunu biliyoruz. Erken hıristiyanlık döneminde inşa edilmiş bu yapılar belkide hıristiyanlığın resmi din olarak kabulünden sonra yıkıldı ve üstüne de adeta geçmişin günahlarını silmek amacıyla manastır ile kilise yapıldı. Bunlar benim tahminim sadece. Depremlerden dolayıda yıkılmış olabilir. İlginç olan burada yapının tekrar orjinaline uygun inşaa edilmemiş olması. Çünkü Nika ayaklanması sonucunda çok büyük zarar gören Ayasofya tekrar inşaa edilmişti.

Rotunda ve Myrelaion 

Myrelaion ve diğer rotundalar

Portikolar ve diğer binaların (siyah) merkezinde geç antik rotunda, Orta
dönem Bizans sarayı (kırmızı) rotundanın üstüne sığabilecek kadar küçüktü

Saray ve manastır, sarnıca çevrilen Roma devri yuvarlak yapısının üstünde ve yüksekte olduğundan kilisenin de altında hayli yüksek bir bodrum katı, bir “krypta” yapılması gerekli olmuş.

1970’lerde temizlenen mâbedin tam altındaki bu mahzen kısmı, aslında İmparator Romanos’un kendisi ve aile fertleri için mezar yeri olarak tasarlanmış. II. Beyazıd döneminde Osmanlı kiliseyi camiye çevirdikten sonra zemini altında mezar bulunan bir yapıyı tercih etmemesinden dolayı yapının alt katı toprakla doldurulmuş.
Caminin üst kısmı sürekli ziyarete açık ama alt kısım kapalı tutuluyor. Ben birkaç kere gitmiş ama açık bulamamıştım. Arkadaşım Bora'yla birlikte son gidişimizde yine açık bulamadık ama tam ayrılırken cami imamına rastladık ve kendisine aşağı kısmı görmek istediğimi söyledik. Sağ olsun hem bize aşağıyı gezdirdi hemde yapı hakkındaki bildiklerini bizimle paylaştı. Kendisi buranın 30 yıllık imamı olduğu için yapılan kazı ve araştırmalardan dolayı akademik çevreden çok kişiyi tanımış ve onları dinlemiş, bilgi toplamaya çalışmış. Kendisi gelen kişilere yardımcı oluyor ve kesinlikle alt kat görülmesi gereken kısımlardan.  

Exterior view from south after 1911 fire, with blocked window

923'te Romanos Lecapenus'un eşi Thedora ve 8 yıl sonra da sevgili oğlu Christopher tarihçilerin söylediği üzere mısırlıların tuttuğu yas ve üzüntüden daha büyük bir üzüntüyle buraya gömülmüş. 981 yılında ise Romanos Lecapenus'un kızı ve Constantine VII. Porphyrogenitus'un eşi olan Helena'da etkileyici bir törenden sonra vücudu değerli inci ve taşlarla süslü bir tabut sehpası üzerinde buraya taşınmış ve defin edilmiş.
Xylokerkou kapısı yakınındaki S.Mamas manastırından İmparator Maurice ve oğlunun küllerini ihtiva eden ve birisi güzel bir işçiliğe sahip 3 adet lahit Myrelaion manastırına transfer edilmiş. Sürgüne gönderildiği Kınalı ada’da hayatının son yıllarını bir rahip olarak geçiren İmparator Romanos ise 948 yılında ölmüş ve Prote (Kınalı ada) adasından buraya getirilerek aile fertlerinin yanına gömülmüştür.
Buranın İmparator Romanos ve ailesinin mezarlarına mahsus olduğu bilinse de de bazı lahit ve kemikler bulunmakla beraber bir imparator ve imparatoriçeye layık lahitlere rastlanmamıştır.
Manastır ve kilisenin fetih sıralarında ne durumda olduğu bilinmez. Yalnız son yıllarda yapılan kazı ve araştırmalarda, kilisenin geç bir dönemde, belki de Latin işgali sırasında 13. yüzyılda bir yangın geçirmiş olduğu tespit edilmiş. Fetihten bir süre sonra II. Bayezid döneminde, Aslen Palaiologos hanedanı üyesi Sadrazam Mesih Ali Paşa 1501 yıllarında camiye çevirmiş.
İstanbul’un büyük yangınlarından 1782 tarihindekinde zarar gören Bodrum Camii, 1911’de Mercan’dan, Laleli’ye kadar uzanan yangında harap olmuş ve uzun yıllar öylece kalmış. 1930’da bir İngiliz arkeoloji heyeti, D. Talbot Rice idaresinde caminin içinde ve çevresinde araştırmalar yapmış, fakat önemli bir buluntu ortaya koyamamış. Yalnız binanın güneybatısında Mesih Paşa Caddesi’nin karşı tarafında bir yuvarlak bina kalıntısının varlığı tespit edilmiş.
Müzeler İdaresi’ne bağlanmakla beraber, ilgilenilmediği için çok kötü durumda olan Bodrum Camii kömür deposu ve yersizlere barınak olmuş, 1950’li yıllarda bilgisizce yapılmasına başlanan fakat yarım kalan bir restorasyon denemesi de görmüş. 1965’ten sonra C. L. Sriker, caminin altındaki mahzeni temizlemiş, aynı yıllarda R. Naumann, caminin hemen yanında bir kazı yaparak, Romanos’un sarayının izlerini ortaya çıkarmaya gayret etmiş. 1986’da bir dernek tarafından, Bodrum Caminin restorasyon ve canlandırılmasına girişilmiş belki yeteri kadar bilimsel olmamakla beraber, en azından bu çok önemli tarihi eser utanç verici görünümünden kurtulmuş.

Workers clearing the ruins in a small rotunda south of the mosque discovered
during the 1930 excavation by archaeologist D. Talbot Rice, seen at the center

Bu mahzenin bir duvarında bir fresko resim meydana çıkarılmıştır. Ancak resim çok büyük oranda deforme olmuş. Resimdeki Thedora ve İsa nın Thedora'ya uzanan eli çok zorda olsa hala seçilebilmektedir.

Cami hocası Mustafa Bey, Bora ve duvardaki fresko

Thedora ve İsa'nın eli

Freskodan bir kısım ve orjinal hali

Kaynaklardan kilisenin ilk isminin belkide bölgenin ismi olan ve balık yağı üretilen yer anlamına gelen Psarelaion (the place of fish-oil ) olduğu anlaşılıyor. Kilisenin Theodosius limanına sadece 150 metre oluşu bölgenin neden bu isimle anıldığını açıklayabiliyor. Muhtemelen limanın çevresinde limana gelen balıklardan balık yağı üretiliyordu ve o bölgenin berbat kokmasına sebep oluyordu. Kilisenin adı sert bir ikonoklast olan Constantine Copronymus (740-775) tarafından mür yağı üretilen yer anlamına gelen Myrelaion ( the place of myrrh-oil) ile değiştirilmiş. Hıristiyanlık alemi için önemli olan mür yağı bir müddet bu kilisede üretilip sonra tüm ortodoks kiliselerine buradan dağıtılmış.

Myrelaion isminin nasıl verildiğini anlatan sayfa

Myrelaion kilisesi mimarisinden bahsetmeden önce genel olarak Roma yada Bizans kilise yapısını bilmekte fayda olacaktır.  

Bizans'ta çoğu kilise tuğla ve taştan yapılırdı ve yapının daha kalıcı olmasını sağlamak, ibadetin zorunlu ve önemli unsurlarından biri olan kandiller ve mumlardan kaynaklanacak yangın riskini azaltmak için tonozlarla örtülürdü. Hemen hemen tüm Bizans kiliselerinde ortak pek çok bileşen bulunur. Bir Bizans kilisesinin doğu tarafında ibadet alanı vardır. Bu mekanın doğuya bakmasının sebebi, kutsal kitapta isa'nın ikinci kez doğudan geleceğinin yazılı olmasıydı. Bizans kilisesinde ibadet alanı her biri yarım dairesel apsisle sonlanan üç bölüme ayrılmıştı.

Atrium, Narteks, Naos, Nef, Bema ve Apsis ile erken hıristiyanlık
dönemi kilisesi

Bema adı verilen orta alanda genellikle üzeri bir kanopi yada kiborionla örtülü bir altar yer alıyordu. bemanın solunda, yani kuzeyinde, komünyona hazırlık yapmak ve ayinle ilgili malzemeleri depolamak amacıyla kullanılan prothesis vardı. Güneyde yer alan diakonikon, litürjik malzemelere ve kutsal metinlere ev sahipliği yapardı.

Orta Bizans döneminde kilisenin batı tarafındaki erken Hıristiyanlık dönemi atriumu da kalktı. Atrium, dini törenler için bir toplanma alanı olarak hizmet vermiş ve sokaktan erişim imkanı sağlamıştır. Orta Bizans döneminde onun rolünü narteks veya giriş holü devraldı. Normalde narteks ince, uzun ve alçaktı. Burası aynı zamanda vaftiz, cenaze törenleri ve ölünün onuruna düzenlenen törenler gibi bazı özel işlevlere ayrılmış bir alandı.

Narteks ve iabadet alanı arasında, antik Yunanca'daki tapınak kelimesinden gelen ve naos adını alan, kilisenin ana ibadet alanı yer alıyordu. Uzun ayinler boyunca ayakta duran cemeat, naosta toplanırdı. Genelde kare şeklinde olan naos, sıklıkla paye ve sürunlarla bölünerek çeşitli biçimler alabilirdi. Naosun baskın özelliği, dikkati hemen altındaki alana odaklayan merkezi kubbeydi. Kubbe, yönelme açısından iç mekanda irbirine zıt iki duygu yaratıyordu. Plan batıdaki girişten başlayıp apsiste sona eren ayinsel bir eksen sergilerken, kubbe merkeze odaklanma ve dikey bir eksen oluşturuyordu.

Kilisenin olağan litürjik işleyişiyle ilgili olan bu öğeler standart kabul edilebilir ve tipik bir örnek olarak ele alınabilecek olan, Konstantinapolis'teki Myrelaion Kilisesi'nin tasarımında kendini açıkça gösterir.

Tasarımın tekbiçimliliğine rağmen Bizans mimarisinde tonoz tipleri, malzeme tercihleri, freskler, ya da mozaik süslemeler, yüzey artikülasyonları , oranlar, ek şapeller ve bunlara benzer, üzerinde çalışılacak çok sayıda değişken vardı. belkki de kiliseye özgün ifadesini verdiği için en fazla çeşitleme naosta görüldü. Dokuzuncu yüzyıldan itibaren en yaygın kilise tipi kapalı Yunan haçı planlı kiliseydi.

Kapalı Yunan haçı planlı kiliseye tipik bir örnek olarak Myrelaion Kilisesi gösterilebilir.Bu sistemde, tonozlar merkezde yer alan kubbenin altında yukarıdan aşağıya doğru sıralanırken,biçimler piramit şeklinde kümelenir. Genelde kubbe bir kasnak üzerinde yükselir. Kubbenin tabanını bir halka şeklinde çevreleyen pencereler doğal ışığın kilise merkezine odaklanmasına yardımcı olur.Bunun altında dışarı doğru dört yönde tonozlar uzanır; bu, aşağıda kare plan içine yerleşmiş haçtır. Doğu kolu bemanın tonozuyla birleşir. Aşağıda, kubbe dört paye üzerinde ya da daha yaygın olarak içi mekanı dokuz birime ya da bölmeye ayıran sütunlar üzürinde yükselir.

Myrelaion Kilisesi, olgun kapalı Yunan haçı planına tipik bir örnek olarak alınmıştır ve onun anlaşılması bizi bu yapı içindeki çok sayıda olasılığa hazırlar. Ancak, ona tipik deyip geçmek Myrelaion'u hafifsemek olur. Çünkü bu pek çok bakımdan eşsiz bir yapıdır ve orjinal yapısının nasıl olduğu sorusu hiçbir zaman tam olarak cevaplanamamıştır. Kilise 920 civarında imparator 1. Romanos lakepenos'un özel ikemetgahına bitişik bir saray şapeli olarak inşa edildi. Saray, geç Roma dönemi sarayının kalıntıları olduğu anlaşılan dev bir rotundanın oluşturduğu platform üzerine inşa edildi. Yapıda geç Roma ve orta Bizans evrelerinin yan yana bulunması, mimarininin geçirdiği değişikliklerin boyutunu çarpıcı biçimde ortaya koyar. Kiliseyi sarayla eşit yüksekliğe getirmek için yüksek bir temel inşa edilerek, üst kata plan olarak benzeyen bir alt kat yaratıldı. Bu, yapıya şu anki Türkçe ismini kazandırdı; Bodrum Camisi. Yapılan kazılar alt katın orta bizans dönemi boyunca sadece temel olarak hizmet verdiğinş, ancak geç Bizans döneminde mezar şapeli olarak hizmet vermek üzere uyarlandığını gösterir. Ana katta kilisenin etrafında çıkma şeklinde bir yürüme yolu uzanıyordu.

En alışılmadık olan, Romanos'us Myrelaion'u öldükten sonra aile üyeleri ve kendisine ev sahipliği yapacak bir mezar şapeli olarak inşa etmesiyidi. Romanos her halükarda, kendisinden önce gelenlerin Kutsal havariler Kilisesi'ne gömülme geleneğini kırmış oldu. Romanos daha sonra saray ve saray şapelini rahibe manastırına dönüştürdü. O haliyle yapı, işlev ve ortam olarak tipik olmaktan uzaktı.

Benzer şekilde, bazı mimari biçimler kapalı Yunan Haçı tasarımı için alışılmadıktır. Örneğin, içi mekanda tonozlar özenle işlenmiştir: Kubbe ve kasnağın,'balkabağı biçimli kubbe' adıyla bilinen yivli bir yüzeyi vardır ve naos'un haç şeklinde kollarının üstü basit beşik tonozlar yeirne çapraz tonozlarla örtülür. Dış cephelerde orantılar yüksek ve her bir basamaklı pilastr dizisine bağlanan ağır yarım sütunlar görünüme engemendir. Yarım sütunlar diğer bizans örneklerinde görülse de hiçbiri bu kadar masif değildir ve temel işlevlerinin biçimsel mi (cepheyi hareketlendirmek) yoksa işlevsel mi (kritik noktalarda yapıyı güçlendirmek) olduğu belirsizdir. Küçük yuvarlak pencereler de alışılmadıktır.

Elbette tuğla ve harç genelde bol süslemeli nihai ürünün sadece bir bölümünü oluşturuyordu. Bir bizans kilisesi normalde freskler ya da mozaiklerle süslenirdi. Ancak süslemelerin çoğu yok oldu; örneğin İstanbul ve Türkiye'nin diğer yörelerinde kiliseler camiye dönüştürüldü ve Hıristiyanlık süslemelerinin üzeri kapatıldı. Ayrıca yapıların yönünü Mekke'ye çevirmek için mihrap ve cemaate seslenmek üzere minareler ilave edildi. Myrelaion Osmanlıların eline geçmesinin ardından camiye dönüştürüldü ve sonrasında çıkan yangınlar ve kötü restorasyonlardan zarar gördü. Orjinal sütunların yerini taş payeler aldı. mermer ve mozaikler kayboldu; ancak, kazılarda bazı mozaikler, mermer parçaları, opus sectile parçaları ve sırlı seramik kaplamalar bulundu. Geriye sadece yapının iskeleti kaldığından orjinalindeki zerafeti fark etmek zordur.

Kompleksin en etkileyici kısımlarından birisi olan sarnıçtan da bahsetmek gerekiyor. Şu an cami avlusu gibi kullanılan rotundanın üstüne Aksaray Caddesi tarafından bir merdivenle çıkılıyor. Bu merdivenin hemen sağ tarafında merdiven ve apartmanlar arasına sıkışmış Myrelaion Çarşısı girişi görülebilir.

Çarşı diyorum çünkü sarnıç, her yere alışveriş merkezi yapma merakımızdanmıdır nedir bilmiyorum 1994 yılında çarşıya çevrilmiş. Bu kapıdan içeriye girdiğiniz vakit 1500 yıllık bir yapının içinde buluyorsunuz kendinizi.

Yuvarlak şekilde tasarlanan bu yer altı yapısının planında 4 dikdörtgen ve 4 yarım dairesel niş kullanılmış. İç çapı 29,60 metre olan yapının dış çapı 41,80 metre olması ne kadar kalın duvarlar ile oluşturulduğunu gösteriyor.İlk kez 5. yüzyılda yapılan ve sarnıç işlevi gördüğü düşünülen yapı 10. yüzyılda Bizans İmparatoru Romanus (1. Lekapenus) döneminde saray külliyesinin düzenlenmesi sırasında değişikliğe uğramış. İlk yapıldığı döneme göre döşeme seviyesi 1,5 metre yükseltilmiş, sütunlar desteklenerek tam anlamı ile sarnıç işlevine kavuşturulmuş.

Son olarak bir kaç cümle ile de olsa kiliseyi camiye dönüştüren Mesih Paşa'dan da bahsetmek gerekiyor.Aslen Rum olup, Paleologos Hanedanı'na mensuptur.Ağabeyi Has Murad Paşa ile İstanbul’un fethi sırasında esir düşmüş ve her ikisi de Fâtih Sultan Mehmed’in hizmetine alınıp sarayda yetiştirilmiş. Beylerbeyliği ve vezirlik görevlerine getirilmiştir.

Mesih Paşa, Galata’da çıkan bir yangının söndürülmesi için çalışırken, damdan düşerek yaralanmış ve 907/1501’de ölmüş. Kabri, Aksaray’da Murad Paşa Cami haziresindedir. Mezar taşını bulmak için hazireyi bir kez ziyaret ettim ancak malesef bulamadım. Eğer bir gün bulabilirsem buradan paylaşacağım.

****************************************************************

1. Byzantine Churchesn In Constantinapole           Alexander Van Milligen
2. Early Christian and Byzantine Architecture        Krautheimer, Richard

3.  Byzantine Architecture                                     Mango, Cyril

4- Bizansın yapı ustaları                                      Robert Ousterhout